महाशिवरात्रि (Mahashivratri)- शिवपुराणातील कोटीरुद्र संहितेत सांगितले आहे की, शिवरात्रीचे व्रत केल्याने मनुष्याला भोग आणि मोक्ष दोन्ही प्राप्त होतात. ब्रह्मा, विष्णू आणि पार्वती यांनी विचारल्यावर भगवान सदाशिवांनी सांगितले की, शिवरात्रीचे व्रत केल्यास मोठे पुण्य प्राप्त होते. मोक्ष मिळवून देणारे चार संकल्प नित्य पाळावेत.
हे चार संकल्प आहेत – शिवरात्रीला भगवान शिवाची पूजा करणे, रुद्रमंत्राचा जप करणे, शिव मंदिरात उपवास करणे आणि काशीमध्ये मरणे. शिवपुराणात मोक्षाचे चार शाश्वत मार्ग सांगण्यात आले आहेत. या चारपैकी शिवरात्रीच्या व्रताचेही विशेष महत्त्व आहे. त्यामुळे ते केलेच पाहिजे.
हे सर्वांसाठी धर्माचे सर्वोत्तम साधन आहे. हे महान व्रत सर्व मानव, जाती, स्त्रिया, मुले आणि देवता यांच्यासाठी अत्यंत लाभदायक मानले जाते, मग ते नि:स्वार्थीपणे किंवा फलदायी पद्धतीने असो. प्रत्येक महिन्याच्या शिवरात्रीच्या व्रतांपैकी फाल्गुन कृष्ण चतुर्दशीला केल्या जाणाऱ्या महाशिवरात्री व्रताला शिवपुराणात विशेष महत्त्व आहे.
उपवासाच्या वेळी रात्री जागृत का राहायचे?
ऋषी-मुनींनी सर्व आध्यात्मिक विधींमध्ये उपवासाला महत्त्व दिले आहे. ‘विषया विनिवर्तन्ते निरहस्य देनिः’ नुसार, उपवास हा दुर्गुणांपासून मुक्त होण्याचा निश्चित मार्ग आहे. त्यामुळे अध्यात्मासाठी उपवास आवश्यक आहे. उपवासासह रात्रीच्या जागराचे महत्त्व सांगणारे संतांचे हे विधान फार प्रसिद्ध आहे – ‘यं निशा सर्वभूतानां तस्यं जागर्ति सन्यामि।’
त्याचा थेट अर्थ असा आहे की जो संयमी व्यक्ती पूजेद्वारे आपल्या इंद्रियांवर आणि मनावर नियंत्रण ठेवतो तोच रात्री जागृत राहून आपले ध्येय साध्य करण्याचा प्रयत्न करू शकतो. त्यामुळे शिवपूजनासाठी उपवास आणि रात्र जागरण योग्य ठरेल का? रात्र: प्रिय शिवाला भेटण्यासाठी रात्रीपेक्षा दुसरी कोणती वेळ असू शकते?
या सर्व कारणांमुळे या महाउपवासात भक्त रात्री जागरण करून उपवास करतात आणि शिवाची पूजा करतात. त्यामुळे महाशिवरात्रीला रात्रीच्या चारही तासांमध्ये विशेष पूजा केली जाते. सकाळच्या आरतीनंतर ही पूजा पूर्ण होते.
महाशिवरात्रीची पूजा पद्धत:-
शिवपुराणानुसार उपवास करणाऱ्याने सकाळी लवकर उठून संध्याकाळी स्नान करून डोक्यावर भस्माचा तिलक आणि गळ्यात रुद्राक्षाची माळ घालून शिवमंदिरात जाऊन शिवलिंगाची विधीपूर्वक पूजा करावी व नमस्कार करावा. भगवान शिवाला. त्यानंतर, त्याने पुढील पद्धतीने भक्तीभावाने व्रत करण्याचा संकल्प करावा.
शिवरात्रीव्रतम् ह्येतत करिष्येहं महाफलम्।
निर्विघ्नमस्तु से चत्र त्वत्प्रसादजगप्तते.
असे म्हटल्यावर हातात घेतलेली फुले व पाणी वगैरे सोडुन हा श्लोक पाठ करावा –
देवदेव महादेव नीलकंठ नमोस्तु
कर्तुमिचम्यहं देव शिवरात्रिवृत्तम तव.
तव प्रसाददेवेश निर्विघ्नेन भावेदिति.
कामशा शत्रवो मा वै पीदान कुर्वंतु नैवे हाय.
हे देवा! हे महादेव ! हे नीलकंठ! आपणास शुभेच्छा. हे देवा! मला तुमचे शिवरात्रीचे व्रत करायचे आहे. हे देवा! तुझ्या कृपेने हे व्रत कोणत्याही अडथळ्याविना पूर्ण होवो आणि वासना, क्रोध, लोभ इत्यादी शत्रू मला त्रास देऊ नयेत.
रात्रीच्या पूजेचा नियम :-
शिव मंत्राचा जप दिवसभर आपल्या योग्यतेनुसार करावा, म्हणजेच जे द्विज आहेत आणि ज्यांचे यज्ञोपवीत यथायोग्य संस्कार झाले आहेत त्यांनी नियमितपणे यज्ञोपवीत धारण करावे. त्यांनी ओम नमः शिवाय मंत्राचा जप करावा, परंतु जे अविवाहित आणि महिला आहेत त्यांनी प्रेमाशिवाय फक्त शिवाय नमः मंत्राचा जप करावा.
आजारी, अशक्त आणि वृद्ध लोक दिवसा फळांचे सेवन करून रात्रीची पूजा करू शकतात, तथापि, शक्यतो फळे न खाता रात्री पूजा करणे चांगले.
शास्त्राने रात्रीच्या चारही तासांची पूजा सांगितली आहे. संध्याकाळी स्नान केल्यानंतर एखाद्या शिवमंदिरात जावे किंवा घरातील सोयीनुसार पूर्वेकडे किंवा उत्तरेकडे तोंड करून तिलक आणि रुद्राक्ष धारण करून या पद्धतीने पूजा करण्याचा संकल्प करावा – देशकाल संकीर्तन केल्यानंतर म्हणा – ‘मामखिलपापक्षयपुर्व सकलभिष्टसिद्धये शिवप्रित्यर्थ च शिवपूजन्महम् | .’ रुद्राभिषेक विधी वैदिक विद्वान ब्राह्मणाच्या मार्गदर्शनाखाली वैदिक मंत्रांसह करणे चांगले.
